Szczegóły

Opublikowano: 21 październik 2017

Numer rejestracyjny projektu 11H 11 005280

Tytuł projektu: „Cenzura wobec literatury polskiej w latach 1945 – 1989,  Uniwersytet w Białymstoku; realizacja: 2011-2017; projekt zakończony.

Szeroko pojętym celem projektu było – zgodnie z przyjętym tytułem – prowadzenie badań filologicznych nad cenzurą lat 1945 - 1989. W jego ramach wykonane zostały zatem żmudne kwerendy archiwalne, dotyczące źródeł wytworzonych przez instytucje odpowiedzialne za instytucjonalną kontrolę słowa w PRL. Przeczytane i systemowo opracowane zostały dokumenty z zespołów: GUKPPiW (Głównego Urzędu Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk), wojewódzkich oddziałów urzędu (rozsiane po archiwach na terenie całego kraju); częściowo materiały z Wydziału Kultury PZPR – zespoły centralny i wojewódzkie. Jako dopełnienie potraktowane zostały kwerendy w archiwach autorskich (Zofia Kossak, Włodzimierz Odojewski, Kornel Makuszyński, Jerzy Zawiejski), edytorskich (Julian Krzyżanowski, Stanisław Pigoń, Wacław Borowy), wydawniczych  („Gebethner i Wolff”, „Czytelnik”, „Glob”, PIW) oraz w Instytucie Pamięci Narodowej. Członkowie zespołu przeczytali łącznie 4 861 jednostek archiwalnych, w każdej – od kilkudziesięciu do kilkuset stron dokumentów.

Wiedza wynikająca z badań źródłowych została skonfrontowana z ustaleniami  historycznymi, historycznoliterackimi, edycjami poszczególnych utworów, prasą z epoki i zaowocowała wydaniem 12 książek. Seria „Badania Filologiczne nad Cenzurą PRL” – t. 1 Lancetem, a nie maczugą. Cenzura wobec literatury i jej twórców w latach 1945 – 1965 , red. K. Budrowska, M. Woźniak- Łabieniec (Warszawa 2012), t. 2 K. Budrowska, Zatrzymane przez cenzurę. Inedita z połowy wieku XX (Warszawa 2013), t. 3 Literatura w granicach prawa (XIX – XX w.), red. K. Budrowska, E. Dąbrowicz, M. Lul (Warszawa 2013), t. 4 Kariera pisarza w PRL-u, red. M. Budnik, K. Budrowska, E. Dąbrowicz, K. Kościewicz, (Warszawa 2014), t. 5  1984. Literatura i kultura schyłkowego PRL-u, red. K. Budrowska, W. Gardocki, E. Jurkowska (Warszawa 2015), t. 6. „Sztuka czytania między wierszami”. Cenzura w komunikacji literackiej w Polsce w latach 1965 – 1989, red. K. Budrowska, M. Kotowska – Kachel (Warszawa 2016), t. 7 K. Mojsak, Cenzura wobec prozy „nowoczesnej”. 1956-1965, (Warszawa 2016). Seria „Cenzura w PRL. Archiwalia” – t. 1. „Dzieła” Henryka Sienkiewicza w dokumentach Głównego Urzędu Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk. 1948 – 1954., wyb., oprac. nauk., wstęp K. Budrowska, K. Kościewicz, oprac. red. M. Budnik, W. Gardocki, (Białystok 2016), t. 2 Dramat i teatr w dokumentach GUKPPiW, red. M. Budnik. K. Budrowska. K. Kościewicz (Białystok 2017). Poza seriami: M. Budnik, „Książka Nowego Czytelnika”. Literatura dla byłych analfabetów przeszkolonych w Polsce w latach 1948 – 1951 (Białystok 2014), K. Budrowska, Studia i szkice o cenzurze w Polsce Ludowej w latach 40. i 50. XX wieku (Białystok 2014), E. Dąbrowicz, Cenzura na gruzach. Szkice o literackich świadectwach życia w PRL-u (Białystok 2017). 

Ponadto opublikowane zostały 4 monograficzne numery czasopism („Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica”, wersja polskojęzyczna (2013) i angielskojęzyczna (2016), „Wschodni Rocznik Humanistyczny” (2014) oraz „Sztuka Edycji. Studia Tekstologiczne i Edytorskie” (2015), przy czym redaktorami naukowymi części monograficznych byli członkowie zespołu grantowego. Powstało także kilkadziesiąt innych artykułów ogłoszonych w punktowanej prasie naukowej (w tym z bazy ERIH) i pracach zbiorowych oraz liczne wystąpienia konferencyjne zaprezentowane na spotkaniach krajowych i międzynarodowych). Wszystkie publikacje i referaty oparte zostały najściślej na przeprowadzonych kwerendach  i związane były z tematem projektu. 

W ramach projektu zorganizowano także 3 konferencje naukowe: w 2013 we współpracy z Pracownią Dokumentacji Literatury Współczesnej IBL PAN oraz Zakładem Literatury Oświecenia i Romantyzmu UwB – Literatura w granicach prawa (XIX – XX w.), w 2014 we współpracy z Zakładem Literatury Międzywojennej i Współczesnej UwB – Kariera pisarza w PRL-u, w 2015 we współpracy z Zakładem Historii Społecznej XX Wieku i Zakładem Literatury Współczesnej UMCS – 1984. Literatura i kultura schyłkowego PRL-u.,  które zgromadziły badaczy z Polski i  z zagranicy.

Kilka razy do roku organizowane były naukowe zebrania zespołu, na które zapraszani byli goście i prelegenci spoza projektu. W ramach popularyzacji badań przeprowadzone zostały także wykłady gościnne i warsztaty na: Uniwersytecie Szczecińskim, UMCS w IBL PAN oraz w IPN-ie. Współpracowano w tym zakresie z innymi pracowniami i zespołami grantowymi. Serię „Cenzura w PRL. Archiwalia” prowadzimy zaś razem z Archiwum Akt Nowych w Warszawie.

W węższym zakresie podejmowano także współpracę międzynarodową, która nie była przewidziana w harmonogramie, ale wynikła w toku prowadzenia grantu. Członkowie zespołu wyjeżdżali za granicę na konferencje i spotkania robocze (Wielka Brytania, Węgry, Bułgaria), prezentując wyniki swoich badań nad cenzurą w Polsce lat 1945 – 1989. Efektem wyjazdów było nawiązanie trwałej współpracy, publikacje anglojęzyczne oraz plany zawiązania międzynarodowej grupy do badań porównawczych nad cenzurą w byłych krajach komunistycznych.

W ramach prac grantowych uruchomiono stronę internetową (Ośrodek Badań Filologicznych nad Cenzurą PRL), działającą jako podstrona Wydziału Filologicznego Uniwersytetu w Białymstoku, który jest jednostką prowadzącą niniejszy projekt.

Wyniki badań były upowszechniane zarówno w formie odczytów popularnonaukowych (imprezy rocznicowe, wykłady otwarte w bibliotekach i szkołach średnich, wykłady inauguracyjne), jak i zajęć prowadzonych dla studentów studiów I, II i III stopnia oraz słuchaczy studiów podyplomowych.

Za najciekawsze ustalenia merytoryczne uznać można: odnalezienie, opisanie i edycję tekstów zatrzymanych w całości przez cenzurę, opis cenzury obyczajowej, kwestię cenzurowania prozy groteskowej w latach 50. i 60., ustalenie wpływu cenzuralnych kłopotów pisarzy na ich biografię (emigracja) i  decyzje autorskie i edytorskie (zmiana tematyki, „przejście” do obiegu niezależnego), ustalenie zmian w tekstach przy niektórych wydaniach utworów tak ważnych dla historii literatury polskiej, jak powieści Tadeusza Konwickiego, Zofii Nałkowskiej, czy dzieła Henryka Sienkiewicza. 

Ogromna i wielowątkowa kwerenda, prowadzona przez kilka osób przez pięć lat, przyniosła także informacje, których potencjał naukowy wydaje się znaczący, a które trzeba jeszcze w pełni rozwinąć i wykorzystać. Do takich tematów należy kwestia cenzurowania tematyki II wojny światowej i Zagłady, początków działania instytucjonalnej cenzury w okresie względnej swobody politycznej (lata 1944/45 – 1948), cenzurowania biografistyki, tematyki kresowej – w tym repatriacji, obecności literatury porozbiorowej i międzywojennej w PRL-u, czy przenikania obiegu oficjalnego i nieoficjalnego w późnych latach 70. i 80.